ngày chẳng thấy thày thuốc đến thăm bệnh một lần.... Lắm người cu-li đau ốm, may ra còn được bắt làm những việc nhẹ trong các phòng giấy còn khá, có người ốm cũng phải đi ra vườn làm, đến nỗi phải gục ở dưới gốc cây mà chết. Có một lần, cũng có một người bị ốm mà phải đi làm, chiều về người ta điểm tên không thấy, mai ra thì thấy bị cáo ăn mất nửa người rồi... Thôi, tình cảnh khổ sở ấy, nói sao cho xiết, thành ra có nhiều cu-li không kham được, liều mạng trốn đi, có bắt được mà bị tù hay bị đuổi cũng cam...
— Thế thì ông Giám-đốc của Nhà-nước đặt ra, không mấy khi đi khám-xét hay sao?
— Cũng có thỉnh thoảng, ông Giám-đốc đến khám xét mà cự họ (đây là chỉ mấy ông chủ mướn cu-li), nhưng thường thường họ bưng mắt cả ông Giám-đốc. Khám nhà cửa thì họ đưa đến những khu có nhà cửa trên lợp ngói. dưới lát ván hẳn hoi; khám sổ sách, thì họ giơ những sổ sách nào mà trong ít thấy con « 0 », nghĩa là ngày ấy ít cu-li bị phạt, khám sức khỏe của cu-li, thì họ đưa đến những chỗ cu-li béo tốt không đau ốm gì..
— Thế ngộ có người cu-li nào lỡ tay xẩy chân, cọp tha cáo bắt, nói tóm lại là người nào vì công việc làm mà thiệt mạng (Victime du travail) thì ông chủ có chu-tuất gì cho hay không?
— Chết là thôi, chứ còn ai chu-tuất cho gì, dẫu có cũng chẳng ra gì cả, vì cái mạng người cu-li, ai cho vào đâu!
Những người nói câu truyện đó, là người nói có thể tin được lắm. Như vậy thì nhân-quyền và sinh-mệnh của những người đem thân đi làm việc cho người ở nơi xa, không có cái gì bảo hiểm cho cả, chẳng cũng tội-nghiệp lắm ư?
Nay nếu mở rộng cái phạm-vi di dân vào Nam-kỳ ra, thì chắc hẳn đám dân ứng mộ vào làm những việc này đông lắm, nếu không làm sao trừ được cái lối độc-ác của mấy thầy cai, lòng tàn nhẫn của mấy ông chủ, thì tương dân nghe cái tiếng vào đó. vào đó.... đã đủ khiếp. còn ai thèm đi nữa, thế thì trong việc di dân có ngăn trở một phần lớn vậy. Bởi thế, nay nghĩ làm sao
