Hai xứ tuy có đất rộng như thế, nhưng thấy trong dân gian ở vẫn chật hẹp lắm, mỗi kilômét vuông có dễ đến 300 người ở. Là vì rộng thật đấy nhưng có phải toàn là đất ở được và cày cấy giồng giọt được cả đâu, phần thì rừng núi tứ-tung, phần thì đất hoang chưa khẩn, lại còn lựa[đính chính 1] đất nào để giồng giọt, lựa[đính chính 2] đất nào để người ở, thành thế trong hai xứ này, ở trên tỉnh thành thì có cái khủng-hoảng về nhà cửa, mà ở thôn quê, nhà cửa hình như cũng đã chen chúc nhau lắm, thấy có làng chật, vượt ra thành xóm, thấy có xóm chật, vượt ra ngoài đồng, nhà nào rộng là một sào, hẹp là vài miếng, ta đi khắp mọi làng, họa lắm mới thấy có nhà ở được đất rộng và có vườn rược, chẳng bì ở trong Nam-kỳ, nhà ở hàng mẫu là sự thường thấy lắm. Ngoài này ta đã thấy có nhiều làng, người ta phải mua ruộng tư rất đắt tiền để lấy chỗ ở, mà làng nào chỉ có ruộng quan-điền, thì thấy dân-cư, nay vượt một ít, mai vượt một ít, hụt mất cả khẩu-phần, thế là hơn được chỗ ở, thì kém mất miếng ăn, chả bõ gì cả. Còn đến như số người trong mỗi nhà ở cũng đã thấy chen chúc nhau lắm, già trẻ lớn nhỏ, thường mỗi nhà đều mười lăm người trở xuống, năm bẩy người trở lên cả, đã đông người mà nhà cửa lại ụp sụp bẩn thỉu, rất trái phép vệ-sinh, cho nên thường sinh ra nhiều bệnh nguy-hiểm như là bệnh dịch, bệnh tả v..... v..... Phương chi nhờ được khí-hậu ấm áp dễ chịu, vả lại ít lâu nay, có nhà thương, và phương-pháp hộ-sản mới, cho nên sự sinh-dục thấy mỗi ngày một tăng, cứ lấy sổ thống-kê nhân số mấy năm nay mà so sánh, thì năm nào nhân-số cũng tăng lên đến 30%; như thế, sinh-sản ngày một mạnh, mà đất cát chỉ mới có hạn thôi, e rồi có cái vạ « nhân (mãn » 人 滿, la surpopulation), nếu không tìm cách mà di bớt đi, thì lo một ngày kia không chỗ nào mà dung-tích đủ người, cũng không đất nào mà hoạt-dưỡng đủ dân nữa.
Lấy cân thăng-bằng mà cân số đất như thế và số người như thế, đã chẳng tương đương được với nhau rồi, huống chi cái nghề sinh-hoạt lại càng không tương đương với số người như
