lên trên mạn ngược lôi thôi quá, là vì chưa mở mang được hết, đi lại khó khăn, phần nhiều là rừng rậm, núi cao, suối xâu, thác lớn, thành ra xưa nay việc buôn bán, mạn dưới với mạn trên, không bao giờ khá được. là vì cách vận-tải giao-thông phiền phức đắt tiền lắm, nói chi đến sự di dân.
Cái tình-thế trong Trung-kỳ đại-khái cũng vậy. Dân Mọi ở phía trong Phú-Yên, Bình-Thuận, Khánh-Hòa, Koutoum, chiếm một khu-vực rộng rãi, thiếu chi là nguồn lợi bỏ không, chưa ai dúng tay đến, nhưng miền ấy là cấm-địa, Nhà-nước có luật cấm không cho người Annam nào được vào, thế thì bảo trong ấy có nhiều mối lợi thật đấy, dân ở ngoài đồng bằng này làm sao vào được mà moi ra?
Nói tóm lại, cái chính-sách cai-trị của nhà-nước rất khéo rất hay, nghĩa là cái chính-sách « phân ra mà trị » (Diviser pour régner), thế thì dù bây giờ mạn ngược ở Bắc-kỳ, miền mọi ở Trung-kỳ có món lợi « bở » đến thế nào, ta cũng nhịn thèm mà thôi, phương chi còn nhiều điều ngăn trở như trên kia, thì đành để cho dân phụ-cận ở đấy làm lụng mở mang ra được chừng nào hay chừng ấy, không thì để sau này ta tìm cách giải-quyết cái vấn-đề này cho rõ xứng đáng, chứ bây giờ thì không thể nói được, vì tình-thế đã khiến như vậy rồi. Ngay xứ mình còn bỏ bễ ra, chưa khai khẩn được hết, thì nói chi sang Lào, vả lại sang Lào thì khác gì sang Nouvelle Calédonie, xa xôi khổ sở chết đi, chứ vẻ vang gì mà nghĩ!
Như thế thì đủ chứng tỏ chắc chắn rằng: sự di dân vào Nam-kỳ là phải hơn cả vừa là hợp trường-sở, vừa có chỗ trông-mong, tuy cũng chẳng khỏi có một vài sự khó khăn, như ta cũng có thể tìm cách mà giải-quyết với nhau được. Vậy thì anh em ngoài Trung, Bắc ta, ai là người có tài-nghề, ai là người mạnh chân khỏe tay, ai là người nghèo nàn đói khó, thì nên vào Nam-kỳ mà làm ăn, anh em trong Nam-kỳ ta cũng đang mong mỏi lắm đó.
