Việt Nam sử lược/Quyển II/1971/Phần IV/Chương III
CHƯƠNG III
TRỊNH NGUYỄN PHÂN-TRANH
- Họ Trịnh xưng chúa miền Bắc
- Họ Nguyễn xưng chúa miền Nam
1. HỌ TRỊNH XƯNG CHÚA MIỀN BẮC. Từ khi Trịnh Tùng 鄭 松 dứt được họ Mạc, thu giang-sơn lại cho nhà Lê rồi, mỗi ngày một kiêu-hãnh, chiếm giữ lấy quyền chính-trị, và lại hà-hiếp nhà vua. Họ Nguyễn ở trong Thuận-hóa 順 化 thấy họ Trịnh chuyên quyền, cũng tự xưng độc-lập ở miền Nam, làm thành ra Nam Bắc đôi nơi và gây nên sự chiến-tranh rất là tàn-hại cho nước nhà.
Năm kỷ-hợi (1599) đời vua Thế-tông nhà Lê, Trịnh Tùng thu-xếp xong việc thông sứ với nhà Minh, và đã chịu nhường đất Cao-bằng cho con-cháu nhà Mạc rồi, trong nước đã yên dần, bèn tự xưng làm Đô-nguyên-súy Tổng-quốc-chính Thượng-phu Bình-an-vương 都 元 帥 總 國 政 尚 父 平 安 王, rồi định lệ cấp bổng cho vua được thu thuế 1.000 xã, gọi là lộc thượng-tiến 上 進 祿, cấp cho vua 5.000 lính để làm quân túc-vệ. Còn những việc đặt quan, thu thuế, bắt lính, trị dân, đều thuộc về quyền họ Trịnh cả. Chỉ có khi nào thiết triều hay là tiếp sứ thì mới cần đến vua mà thôi.
Từ đó về sau, họ Trịnh cứ thế tập làm vương, tục gọi là chúa Trịnh.
Uy-quyền họ Trịnh bấy giờ hống-hách như thế và các quan lại theo về họ Trịnh cả. Giả-sử Trịnh Tùng có muốn dứt nhà Lê đi mà làm vua, thì cũng không khó gì. Tuy vậy mà Trịnh Tùng không dám làm, là tại sao? Tại lẽ rằng ở phía Bắc sợ có nhà Minh sinh sự lôi thôi, lại có họ Mạc còn giữ đất Cao-bằng, nhỡ có làm điều gì phản-trắc, thì e quân nghịch nổi lên lấy phù Lê thảo Trịnh làm cớ.
Và chăng mặt Nam còn có họ Nguyễn, thế-lực cũng chẳng kém-hèn gì, mà lại có ý độc-lập để tranh quyền với họ Trịnh. Chi bằng không lấy nước cũng như lấy nước, không làm vua mà lại hơn vua. Và bao giờ có phải đi đánh-dẹp nơi nào, vẫn lấy lệnh thiên-tử mà sai-khiến mọi người, không ai bẻ-bắt gì được. Bởi thế cho nên họ Trịnh đành chịu ngôi thứ nhì trong nước mà giữ quyền cả nước.
2. HỌ NGUYỄN XƯNG CHÚA MIỀN NAM. Nguyên khi xưa ông Nguyễn Kim 阮 淦 khởi-nghĩa giúp nhà Lê đánh nhà Mạc đã lấy được đất Thanh, Nghệ rồi, sau đem quân ra đánh Sơn-nam 山 南 bị hàng tướng nhà Mạc là Dương chấp Nhất 楊 執 一 đánh thuốc độc chết, binh quyền giao cả lại cho rể là Trịnh Kiểm 鄭 檢 để đánh giặc.
Ông Nguyễn Kim có hai người con là Nguyễn Uông 阮 汪 và Nguyễn Hoàng 阮 潢 cũng làm tướng lập được nhiều công. Người anh là Nguyễn Uông được phong là Lang-quận-công 郎 郡 公, người em là Nguyễn Hoàng được phong là Thái-úy Đoan-quận-công 端 郡 公.
Nhưng vì Trịnh Kiểm sợ họ Nguyễn tranh mất quyền mình, bèn kiếm chuyện mà giết Nguyễn Uông đi. Còn Nguyễn Hoàng cũng sợ Trịnh Kiểm có ý ám hại, chưa biết làm thế nào mới cho người ra Hải-dương hỏi ông Nguyễn bỉnh Khiêm. Ông ấy bảo rằng: « Hoành-sơn nhất đái, vạn đại dung thân » nghĩa là một dãy Hoành-sơn[1] kia có thể yên thân được muôn đời.
Nguyễn Hoàng mới nói với chị là bà Ngọc Bảo 玉 寶 xin Trịnh Kiểm cho vào trấn phía Nam.
Năm mậu-ngọ (1558) đời vua Anh-tông, Trịnh Kiểm mới tâu vua cho Nguyễn Hoàng vào trấn đất Thuận-hóa 順 化. Bấy giờ những người họ hàng ở huyện Tống-sơn 宋 山 cùng những quân-lính ở đất Thanh, Nghệ nhiều người đưa cả vợ con theo đi. Nguyễn Hoàng vào đóng ở xã Ái-tử 愛 子 (sau gọi là kho Cây-khế), thuộc huyện Đăng-xương, tỉnh Quảng-trị.
Nguyễn Hoàng là một người khôn-ngoan mà lại có lòng nhân-đức, thu-dùng hào-kiệt, yên-ủi nhân-dân, cho nên lòng người ai cũng mến-phục.
Đến năm kỷ-tỵ (1569) ông ra chầu vua ở An-tràng 安 場. Qua năm sau Trịnh Kiểm gọi quan tổng-binh ở Quảng-nam là Nguyễn bá Quýnh 阮 伯 駉 về giữ đất Nghệ-an, và lại cho ông vào trấn cả đất Thuận-hóa và đất Quảng-nam. Lệ mỗi năm phải nộp thuế là 400 cân bạc, 500 tấm lụa.
Năm nhâm-thân (1572) nhân lúc Trịnh Kiểm mới mất, con là Trịnh Cối 鄭 檜 và Trịnh Tùng 鄭 松 đánh nhau. nhà Mạc đem quân vào đánh Thanh-hóa và sai tướng là Lập-Bạo 立 暴 đem một toán quân đi 60 chiếc thuyền, bởi đường hải-đạo kéo vào đóng ở làng Hồ-xá 胡 舍 và ở làng Lạng-uyển 閬 宛 (thuộc huyện Minh-linh) để đánh Nguyễn Hoàng.
Ông mới sai một người con gái đẹp là Ngô-thị 吳 氏 giả làm cách đưa vàng bạc sang nói với Lập Bạo xin cầu hoà. Lập Bạo mừng rỡ, không phòng giữ gì cả, bị quân họ Nguyễn đánh lẻn, bắt được giết đi, và đánh tan quân nhà Mạc.
Năm quí-tị (1593) Trịnh Tùng đã lấy được thành Thăng-long, bắt được Mạc mậu Hợp, nhưng mà đảng nhà Mạc còn nhiều, phải đánh dẹp nhiều nơi, Nguyễn Hoàng đưa quân-binh và súng-ống ra Đông-đô, ở hằng 8 năm, giúp Trịnh Tùng để đánh họ Mạc, lập được nhiều công to. Nhưng mà Trịnh Tùng vẫn có ý ghen-ghét không muốn cho ngài về Thuận-hóa, mà ngài cũng chưa có dịp gì mà về được.
Năm canh-tý (1600) nhân vì họ Trịnh kiêu-hãnh quá, các quan có nhiều người không phục; bọn Phan Ngạn 潘 彥, Ngô đình Hàm 吳 廷 鹹, Bùi văn Khuê 裴 文 奎 khởi binh chống lại với họ Trịnh ở cửa Đại-an (thuộc Nam-định), Nguyễn Hoàng mới đem bản bộ tướng-sĩ giả cách nói đi đánh giặc, rồi theo đường hải-đạo về Thuận-hóa.
Nguyễn Hoàng về Thuận-hóa rồi, sợ họ Trịnh nghi-ngờ, bèn đem người con-gái là bà Ngọc Tú 玉 秀 gả cho Trịnh Tráng 鄭 梉 là con trai Trịnh Tùng. Ngài ở giữ đất Thuận-hóa, cho người con thứ sáu vào trấn đất Quảng-nam dựng ra kho-tàng, tích-trữ lương-thực.
Từ đấy trở đi, Nam Bắc phân-biệt, bề ngoài thì làm ra bộ hòa-hiếu, nhưng bề trong thì vẫn lo việc phòng-bị để chống cự với nhau. NƯỚC NAM VỀ ĐỜI CHÚA TRỊNH VÀ CHÚA NGUYỄN
- ▲ Núi Hoành-sơn là núi Đèo-ngang ở tỉnh Quảng bình